قوله تعالى: للْفقراء الْمهاجرین بین الله تعالى ان الفىء لمن هو، و التقدیر: کى لا یکون ما افاء الله على رسوله دولة بین الاغنیاء منکم و لکن یکون للفقراء المها جرین، الذین تولوا الدیار و الاموال و الاهلین و العشائر فخرجوا حبا لله و رسوله و اختاروا الاسلام على ما کانوا فیه من الشدة حتى کان الرجل یعصب الحجر على بطنه لیقیم صلبه من الجوع و کان یتخذ الحفیرة فى الشتاء ماله دثار غیرها. قال سعید بن جبیر: کان ناس من المهاجرین لاحد هم الذار و الزوجة و العبد و الناقة یحج علیها و یغزو فنسبهم الله الى انهم فقراء و جعل لهم سهما فى الزکاة. یبْتغون فضْلا من الله اى یطلبون رزقا من الله و هو الغنیمة. و رضْوانا. اى: مرضات ربهم بالجهاد فى سبیله مع رسوله.
و ینْصرون الله و رسوله بمجاهدة الاعداء أولئک هم الصادقون فى ایمانهم و وفوا بعهود هم و عقود هم مع الله هولاء المهاجرین الذین اخرجهم المشرکون من مکة و کانوا نحوا من مائة رجل و صح عن رسول الله (ص) انه کان یستفتح بصعالیک المهاجرین و قال صلى الله علیه و سلم: «ابشروا یا معشر صعالیک المهاجرین بالنور التام یوم القیامة تدخلون الجنة قبل الاغنیاء بنصف یوم و ذلک مقدار خمسمائة عام»
ثم ذکر الانصار فقال: و الذین تبووا الدار اى لزموا المدینة و دورهم بها، و الْإیمان منصوب بفعل مضمر یعنى: و قبلوا الایمان و آثروه و قیل: معناه لزموا المدینة و مواضع الایمان و ذکر النقاش ان الایمان اسم المدینة سماها النبى (ص) به. منْ قبْلهمْ اى من قبل قدوم المهاجرین علیهم اتخذوا فى دورهم المساجد بسنتین ربوا الاسلام کما یربى الطیر الفرخ و عن انس قال: قال رسول الله (ص): «آیة الایمان حب الانصار، آیة النفاق بغض الانصار»
و عن زید بن ارقم قال: قال رسول الله (ص): «اللهم اغفر للانصار و لابناء الانصار و ابناء ابناء الانصار»
و قال: «خیر دور الانصار بنو النجار ثم بنو عبد الاشهل ثم بنو الحارث بن الخزرج ثم بنو ساعدة و فى کل دور الانصار خیر»
و «یحبون منْ هاجر إلیْهمْ» کنایت است از مهمان دوستى انصار که مهاجران را بجان بپذیرفتند و بهمگى دل دوست داشتند و خان و مان خود از ایشان دریغ نداشتند. و بهر چه داشتند از مال و وطن ایشان را شریک خود ساختند و کام و مراد و بىنیازى ایشان بر فقر و فاقه خود اختیار کردند. و این غایت جود است و کمال سخا که رب العالمین از ایشان بپسندید و ایشان را در آن بستود و گفت: یحبون منْ هاجر إلیْهمْ و لا یجدون فی صدورهمْ حاجة اى حسدا و غیظا مما أوتوا: اى مما اعطى المهاجرون من الفىء، آن روز که رسول خدا (ص) غنیمت بنى النضیر میان مهاجران قسمت کرد و بانصار نداد، مگر سه کس را از ایشان هیچ حسدى و غیظى پدید نیامد و بتخصیص مهاجران در آن اموال کراهیتى ننمودند. و بآن قسمت راضى شدند هر چند که ایشان را حاجت و دربایست بود و بغایت خصاصت و فقر و فاقت رسیده بودند، اما حق مهاجران بر حق خود مقدم داشتند و راه ایثار رفتند اینست که رب العالمین گفت: و یوْثرون على أنْفسهمْ و لوْ کان بهمْ خصاصة. و فى الخبر: «لم یجتمع فى الدنیا قوم قط الا و فیهم اسخیاء و بخلاء الا فى الانصار فانهم کلهم اسخیاء، ما فیهم من بخیل».
خبر درست است از بو هریرة، گفت: رسول خدا (ص) را مهمانى رسید، کس فرستاد بخانههاى مادران مومنان تا هیچ طعامى بود آن مهمان را؟ و در همه خانههاى ایشان هیچ طعام نبود. پس رسول گفت: «من یضیف هذا هذه اللیلة؟»: کیست که یک امشب این مهمان را بخانه برد و او را مهمانى کند؟ مردى انصارى گفت: من او را مهمانى کنم یا رسول الله. او را بخانه برد و با اهل خویش گفت: هذا ضیف رسول الله، اینک آوردم مهمان رسول خداى، او را گرامى دار و عزیز دار. اهل او گفت: در خانه ما طعام بیش از آن نیست که قوت ما و این کودکان باشد، مگر این کودکان را ببهانهاى در خواب کنیم و ما بوى ایثار کنیم، تا وى را کفایت باشد. آن گه چراغ بیفروختند و مهمان را بنشاندند و طعام پیش نهادند، و عادت ایشان چنان بود که میزبان با مهمان بهم طعام خورند، مرد با اهل خویش گفت: اگر ما با وى خوریم، او را کفایت نباشد و نه خوب بود که مهمان رسول (ص) در خانه ما طعام سیر نخورد تو برخیز در میانه و ببهانه آنکه چراغ را اصلاح مىکنم، چراغ فروکش، تا ما در تاریکى دهان مىجنبانیم و او چنان پندارد که ما طعام میخوریم هم چنان کردند و خود گرسنه در خواب شدند. بامداد که بحضرت نبوت و رسالت صلى الله علیه و سلم رسیدند، رسول در ایشان نگرست و تبسم کرد و گفت: «ضحک الله اللیلة»
و فى روایة: «عجب الله من فعالکما»
فانزل الله عز و جل: و یوْثرون على أنْفسهمْ و لوْ کان بهمْ خصاصة ابن عباس گفت: رسول خدا آن روز که اموال بنى النضیر قسمت میکرد، انصار را گفت: اگر خواهید شما را در این قسمت آرم، تا مشارک ایشان باشید، درین مال بشرط آنکه مهاجران نیز مشارک شما باشند در مال و ضیاع شما. و اگر خواهید این غنیمت جمله بمهاجران تسلیم کنیم و در ضیاع و مال شما مشارک نباشند. ازین هر دو خصلت آن یکى که خواهید اختیار کنید. ایشان راه جوانمردى و ایثار رفتند، گفتند: نه که ما در قسمت غنیمت با ایشان مشارک نباشیم و همه بایشان تسلیم کنیم و ایشان با ما مشارک باشند در خان و مان و ضیاع و اسباب ما. رب العالمین ایثار ایشان بپسندند و در شأن ایشان آیت فرستاد: و یوْثرون على أنْفسهمْ و لوْ کان بهمْ خصاصة و قال انس بن مالک: اهدى لبعض الصحابة رأس شاة مشویة و کان مجهودا له فوجه به الى جار له فتداولته تسعة انفس، ثم عاد الى الاول فانزل الله جل ذکره و یوْثرون على أنْفسهمْ و لوْ کان بهمْ خصاصة. و قال و منْ یوق شح نفْسه فأولئک هم الْمفْلحون: الشح، منع الواجب و قیل: اکل مال الغیر ظلما. و قال النبى (ص): برىء من الشح من آتى الزکاة و قرى الضیف و اعطى فى النائبة.
و قیل: الشح: ان تطمح عین الرجل الى ما لیس له، فقال صلى الله علیه و سلم: «من الشح، نظرک الى امرأة غیرک».
قال الحسن: هو العمل بمعاصى الله. و قال طاوس: الشح بما فى ید غیرک، و البخل بما فى یدک.
و روى أن رجلا قال لعبد الله بن مسعود انى اخاف أن اکون قد هلکت، فقال و ما ذاک؟ قال اسمع الله یقول: و منْ یوق شح نفْسه. فأولئک هم الْمفْلحون و انا رجل شحیح لا یکاد یخرج من یدى شىء فقال عبد الله: لیس ذاک بالشح الذى ذکر الله عز و جل فى القرآن و لکن الشح ان تأکل مال اخیک ظلما، و لکن ذاک البخل و بئس الشیء البخل. و عن جابر بن عبد الله قال قال رسول الله (ص): «اتقوا الظلم، فان الظلم ظلمات یوم القیامة و اتقوا الشح فان الشح اهلک من کان قبلکم حملهم على ان یسفکوا دماءهم و استحلوا محارمهم.
و قال صلى الله علیه و سلم: «لا یجتمع الشح و الایمان فى قلب عبد ابدا».
و الذین جاو منْ بعْدهمْ یعنى: التابعین و هم الذین یجیئون بعد المهاجرین و الانصار الى یوم القیامة ثم ذکر انهم یدعون لانفسهم و لمن سبقهم بالایمان بالمغفرة فقال: یقولون ربنا اغْفرْ لنا و لإخْواننا الذین سبقونا بالْإیمان و لا تجْعلْ فی قلوبنا غلا غشا و حسدا و بغضا. للذین آمنوا ربنا إنک روف رحیم و کل من کان فى قلبه غل لاحد من الصحابة و لم یترحم على جمیعهم فانه لیس من عناه الله بهذه الآیة، لان الله رتب المومنین على ثلاثة منازل: المهاجرین، و الانصار، و التابعین الموصوفین بما ذکر الله، فمن لم یکن من التابعین بهذه الصفة کان خارجا من اقسام المومنین. قال ابن ابى لیلى: الناس على ثلاثة منازل: الفقراء، المهاجرون و الذین تبووا الدار و الْإیمان و الذین جاو منْ بعْدهمْ فاجهد ان لا تکون خارجا من هذه المنازل و روى عن عائشة رضى الله عنها قالت: امرتم بالاستغفار لاصحاب محمد (ص) فسببتموهم سمعت نبیکم (ص): «لا تذهب هذه الامة حتى یلعن آخرها اولها».
و عن جابر قال قال رسول الله (ص): «اذا لعن آخر هذه الامة اولها فلیظهر الذى عنده العلم فان کاتم العلم یومئذ ککاتم ما انزل الله على محمد (ص)
و عن ابن عمر قال قال رسول الله (ص): «کل الناس یرجو النجاة الا من سب اصحابى فان اهل الموقف یلعنهم.
و قال مالک بن انس: تفاضلت الیهود و النصارى على الرافضه بخصلة. سئلت الیهود من خیر اهل ملتکم؟ فقالت: اصحاب موسى. سئلت النصارى من خیر اهل ملتکم؟ فقالت: حوارى عیسى و سئلت الرافضة من شر اهل ملتکم؟
فقالوا: اصحاب محمد. امروا بالاستغفار فسبوهم فالسیف علیهم مسلول الى یوم القیامة لا تقوم لهم رایة و لا یثبت لهم قدم و لا تجتمع لهم کلمة، کلما اوقدوا نارا للحرب أطفأها الله بسفک دمائهم و تفریق شملهم و ادحاض حجتهم. اعاذنا الله و ایاکم من الاهواء المضلة. و عن ابن عمر قال قال رسول الله (ص): «اذا رأیتم الذین یسبون اصحابى، فقولوا: لعن الله شرکم، و عن عطا قال قال رسول الله (ص): «من حفظنى فى اصحابى کنت له یوم القیامة حافظا، و من شتم اصحابى فعلیه لعنة الله و الملائکة و الناس اجمعین».
أ لمْ تر یا محمد. إلى الذین نافقوا و هم عبد الله بن ابى بن سلول و رفاعة بن تابوت عاضدوا قریظة على رسول الله (ص) بعد اجلاء بنى النضیر بسنتین و عاقدوهم على ما فى الآیة و سماهم اخوانا لهم لانهم ساووهم فى الکفر، قالوا: لئنْ أخْرجْتمْ من المدینة. لنخْرجن معکمْ و لا نطیع فیکمْ أحدا سألنا خلافکم و خذلانکم أبدا یعنى محمد (ص) اى لا نمتثل امره فى ایذانکم و إنْ قوتلْتمْ اى: ان قاتلکم محمد (ص) لننْصرنکمْ و لنعاوننکم احسن المعاونة. و الله یشْهد إنهمْ لکاذبون فى قولهم ذلک فانهم اخرجوا من دیارهم و لم یخرج المنافقون معهم و قوتلوا فلم ینصروهم فذلک قوله: لئنْ أخْرجوا لا یخْرجون معهمْ و لئنْ قوتلوا لا ینْصرونهمْ و قوله: و لئنْ نصروهمْ اى: لو قصدوا نصر الیهود لیولن الْأدْبار منهزمین. ثم لا ینْصرون یعنى: بنى قریظة لا یصیرون منصورین اذا انهزم ناصروهم. معنى آنست که: اگر تقدیرا بنصرت ایشان برخیزید، پشت بهزیمت برگردانند و آن گه نه نصرت ایشان باشد که آن خذلان ایشان باشد. و قیل: و لئنْ نصروهمْ اى: لو ارادوا نصرهم کقوله عز و جل: إذا قمْتمْ إلى الصلاة اى: اذا اردتم ان تقوموا الى الصلاة إذا ناجیْتم الرسول اى: اردتم ان تناجوا. اگر منافقان خواهند که ایشان را یارى دهند نتوانند، و الله ایشان را در آن قصد و خواست یارى ندهد، منافق نه یارى دهنده است نه یارى داده نه کس او را یاراست نه خدا او را یار.
لأنْتمْ أشد رهْبة فی صدورهمْ من الله اى: لانتم یا اصحاب محمد اشد رهبة فى قلوب هولاء المنافقین من رهبة الله عز و جل اى اوقع الله الرعب فى قلوبهم. ذلک بأنهمْ قوْم لا یفْقهون لا یعلمون معانى خطاب الله و لا یعرفون شدة بأس الله و لا یعلمون حقیقة ما یوعدهم الله به.
لا یقاتلونکمْ جمیعا یعنى: الیهود، لا یحاربونکم موتلفین مجتمعین.
إلا فی قرى محصنة اى: اذا اجتمعوا لقتالکم لم یجسروا على البروز و انما یقاتلونکم من وراء حصونهم المحصنة بالسور أوْ منْ وراء جدر بالنبل و الحجر.
قرأ ابن کثیر و ابو عمرو جدار على الواحد و قرأ الآخرون جدر بضم الجیم و الدال على الجمع. بأْسهمْ بیْنهمْ شدید اى: هم متعادون مختنقون عداوة بعضهم بعضا شدیدة. و قیل: نکایتهم فیما بینهم شدید. اذا تحاربوا فاما معکم فالله ارهبهم منکم فلا یغنون شیئا: و قیل: هذا امتنان من الله عز و جل اى هم مع قوتهم و شدتهم یخافون منکم. تحْسبهمْ جمیعا یعنى: المنافقین و الیهود جمیعا مجتمعین فى الرأى و قلوبهمْ شتى مختلفة متفرقة. قال مجاهد: اراد ان دین المنافقین یخالف دین الیهود. و قال: قتادة: اهل الباطل مختلفة اهواوهم، مختلفة شهاداتهم، مختلفة اعمالهم و هم مجتمعون. قال ابن بحر: القى الله فى قلوبهم البأس الشدید فتفرقوا خلاف ما فعل بالمومنین من قوله و الف بین قلوبهم. ذلک بأنهمْ قوْم لا یعْقلون امره و نهیه.
کمثل الذین منْ قبْلهمْ قریبا اى: مثل و عیدى لقریظة مثل ما القى بنو النضیر و کان بینهما سنتان. و قیل: مثل هولاء الیهود کمثل مشرکى مکة. ذاقوا وبال أمْرهمْ یعنى: القتل ببدر و کان قبل غزوة بنى النضیر قاله مجاهد. و لهمْ عذاب ألیم: مع ذلک فى النار ثم ضرب مثلا للمنافقین و الیهود جمیعا فى تخاذلهم فقال: کمثل الشیْطان اى: مثل المنافقین فى وعدهم بنى قریظة بالغرور کمثل الشیطان فى وعده الانسان بالغرور فلما احتاج الیه اسلمه للهلاک. فقیل یراد بالانسان الجنس و معناه الذى یوسوس الیهم بالکفر و یدعوهم الى الجحد. فلما کفر قال إنی بریء منْک یتبرأ منه اذا راى العذاب یوم القیامة و یقول: إنی أخاف الله رب الْعالمین و قیل: شبههم بتسویل الشیطان الیهم فى قوله: لا غالب لکم الْیوْم من الناس و إنی جار لکمْ فلما تراءت الْفئتان نکص على عقبیْه. الآیة کذلک هولاء المنافقون غروا الیهود بوعد النصرة ثم قعدوا عنها وقت الاحتیاج. جماعتى مفسران گفتند: انسان درین آیه برصیصاء عابد است، راهبى بود در بنى اسرائیل در روزگار فترت صومعهاى ساخته بود، هفتاد سال در آن صومعه مجاور گشته و خداى را عز و جل پرستیده و ابلیس در کار وى فرومانده و از اضلال وى بازمانده و از سر آن درماندگى روزى مرده شیاطین را جمع کرد و گفت: من یکفینى امر هذا الرجل؟ آن کیست از شما که کار این مرد را کفایت کند؟ یکى از آن مرده شیاطین گفت: من این کار کفایت کنم و مراد تو از وى حاصل کنم. بدر صومعه وى رفت بر زى و آساى راهبان و متعبدان. گفت: من مردى راهبم عزلت و خلوت مىطلبم، ترا چه زیان اگر من بصحبت تو بیاسایم و درین خلوت خداى را عز و جل عبادت کنم؟ برصیصا بصحبت وى تن در نداد و گفت: انى لفى شغل عنک، مرا در عبادت الله چندان شغل است که پرواى صحبت تو نیست. و عادت برصیصا آن بود که چون در نماز شدى ده روز از نماز بیرون نیامدى و روزهدار بود و هر بده روز افطار کردى. شیطان برابر صومعه وى در نماز ایستاد و جهد و عبادت خود بر جهد و عبادت برصیصا بیفزود چنانک بچهل روز از نماز بیرون آمدى و هر بچهل روز افطار کردى آخر برصیصا او را بخود راه داد، چون آن عبادت و جهد فراوان وى دید و خود را در جنب وى قاصر دید. آن گه شیطان بعد از یک سال گفت: مرا رفیقى دیگر است و ظن من چنان بود که تعبد.
و اجتهاد تو از آن وى زیادتست اکنون که ترا دیدم نه چنانست که مىپنداشتم و با نزدیک وى میروم! برصیصا مفارقت وى کراهیت داشت و بصحبت وى رغبت تمام مینمود. شیطان گفت: مرا ناچار است برفتن، اما ترا دعائى آموزم که هر بیمار و مبتلى و دیوانه که بر وى خوانى الله تعالى او را شفا دهد و ترا این به باشد از هر عبادت که کنى که خلق خداى را از تو نفع باشد و راحت. برصیصا گفت: این نه کار منست که آن گه از وقت و ورد خود بازمانم و سیرت و سریرت من در سر شغل مردم شود.
شیطان تا آن گه میکوشید که آن دعا وى را در آموخت و او را بر سر آن شغل داشت.
شیطان از وى بازگشت و با ابلیس گفت: قد و الله اهلکت الرجل. پس برفت و مردى را تخنیق کرد، چنان که دیو با مردم کند. آن گه بصورت طبیبى برآمد بر در آن خانه گفت: ان بصاحبکم جنونا أ فأعالجه؟ این مرد شما دیو او را رنجه دارد، اگر خواهید او را معالجه کنم؟ چون او را دید گفت: انى لا اقوى على جنیه. من با دیو او بر نیایم، لکن شما را ارشاد کنم بکسى که او را دعا کند و شفا یابد و او برصیصاء راهب است که در صومعه نشیند. او را بر وى بردند و دعا کرد و آن دیو از وى باز شد. پس شیطان برفت و زنى را از دختران ملوک بنى اسرائیل رنجه کرد تا بسان دیوانگان گشت. آن زن جمالى بکمال داشت و او را سه برادر بود. شیطان بصورت طبیب پیش ایشان رفت و آن دختر را بوى نمودند، گفت: ان الذى عرض لها مارد لا یطاق و لکن سأرشدکم الى من یدع الله لها. گفت: دیوى است ستنبه او را رنجه داشته و من با وى برنیایم، بر آن راهب شوید که کار از وى است، تا دعا کند و شفا یابد. ایشان گفتند: ترسیم که راهب این نکند و فرمان ما نبرد. گفت: صومعهاى سازید در جنب صومعه وى و زن در آن صومعه بخوابانید و با وى گوئید که این امانت است بنزدیک تو نهادیم و ما رفتیم، از بهر خدا و امید ثواب را نظر از وى باز مگیر و دعا کن تا شفا یابد.
ایشان هم چنان کردند و راهب از صومعه خود بزیر آمد و او را دید زنى بغایت جمال.
از جمال وى در فتنه افتاد. شیطان آن ساعت او را وسوسه کرد که: واقعها ثم تب!
کام خود از وى بر باید داشت آن گه توبه باید کرد که در توبه گشاده و رحمت خدا فراوان! راهب بفرمان شیطان کام خود از وى برداشت و زن بار گرفت. راهب پشیمان گشت و از فضیحت ترسید. همان شیطان در دل وى افکند که این زن را بباید کشت و پنهان باید کرد، چون برادران آیند گویم: دیو او را ببرد و ایشان مرا براست دارند و از فضیحت ایمن گردم. آن گه از زنا و از قتل توبه کنم. برصیصا آن نموده شیطان بجاى آورد و او را کشت و دفن کرد. چون برادران آمدند و خواهر را ندیدند گفت: جاء شیطانها فذهب بها و لم اقو علیه: شیطان او را ببرد و من با وى برنیامدم! ایشان او را براست داشتند و بازگشتند. شیطان آن برادران را بخواب بنمود که راهب خواهر شما را کشت و در فلان جایگه دفن کرد. سه شب پیاپى ایشان را چنین بخواب مینمود، تا ایشان رفتند و خواهر را کشته از خاک برداشتند. برادران او را از صومعه بزیر آوردند و صومعه خراب کردند و او را پیش پادشاه وقت بردند، تا بفعل و گناه خود مقر آمد. و پادشاه بفرمود تا او را بر دار کردند. آن ساعت شیطان برابر وى آمد و گفت: این همه ساخته و آراسته منست، اگر آنچه فرمایم بجاى آرى ترا نجات دهم و خلاص پدید کنم. گفت: هر چه فرمایى ترا فرمان برم! گفت: مرا سجودى کن. آن بدبخت او را سجود کرد و کافر گشت و او را در کفر بردار کردند و شیطان آن گه گفت: إنی بریء منْک إنی أخاف الله رب الْعالمین.
فکان عاقبتهما یعنى شیطان و برصیصاء العابد کان اخر امرهما أنهما فی النار مقیمین لا یبرحان و ذلک جزاء الظالمین الکافرین قال ابن عباس: ضرب الله هذا المثل لیهود بنى النضیر و المنافقین من اهل المدینة و ذلک ان الله عز و جل امر نبیه (ع) أن یجلى بنى النضیر عن المدینة فدس المنافقون الیهم فقالوا: لا تجیبوا محمدا الى ما دعاکم و لا تخرجوا من دیارکم فان قاتلکم کنا معکم و أن اخرجکم اخرجنا معکم. قال: فاطاعوهم و تحصنوا فى دیارهم رجاء نصر المنافقین حتى جاءهم النبى (ص) فناصبوه الحرب یرجون نصر المنافقین فخذلوهم و تبرووا منهم کما تبرأ الشیطان من برصیصا و خذله. قال ابن عباس: فکانت الرهبان فى بنى اسرائیل لا یمشون الا بالتقیة و الکتمان و طمع اهل الفجور و الفسق فى الاخیار فرموهم بالبهتان و القبیح، حتى کان امر جریح الراهب فلما برأ الله جریحا الراهب مما رموه به انبسطت بعدها الرهبان و ظهروا للناس.
یا أیها الذین آمنوا اتقوا الله باداء فرائضه و اجتناب معاصیه «و لْتنْظرْ نفْس ما قدمتْ لغد» یعنى لیوم القیامة. اى لینظر احدکم الذى قدم لنفسه عملا صالحا ینجیه ام سیئا یردیه. اتقوا الله کرر تعظیما لتحذیره. إن الله خبیر بما تعْملون و فى الاثر ان ابن آدم اذا مات قال الناس: ما خلف؟ و قالت الملائکة ما قدم؟ و قیل: و اتقوا الله انما کرر الامر بالتقوى، لان الاول اراد به تقوى الکفر و اجتناب الجحد. و الثانى اراد به تقوى المراقبة و العلم، و قیل: معناه اتقوا مخالفتى فان لم تفعلوا فاتقوا مفارقتى. و معاقبتى. و قیل: للتقوى مقامات فدعاهم الى مرتبة بعد اخرى، و قیل: المراد بالاول البدایة به و بالثانى الثبات علیه.
لا تکونوا کالذین نسوا الله یعنى المنافقین ترکوا ذکر الله و طاعته فانسیهم ما فیه النجاة انفسهم و خلاصها بحرمان حظوظهم من الخیر. و قیل: نسوا الله بترک ذکره و شکره. فأنْساهمْ أنْفسهمْ بالعذاب الذى نسى به بعضهم بعضا. أولئک هم الْفاسقون: الخارجون عن طاعة الله سبحانه.
لا یسْتوی أصْحاب النار و أصْحاب الْجنة للآیة معنیان: احدهما لا یتساوى الکافر و المومن لان المومن فى النعیم المقیم و الکافر فى العذاب الالیم، المومن من اولیاء الله و الکافر من اعداء الله. و المعنى الثانى: لا یستوى اصحاب النار فى النار بل فیها درکات و لا اصحاب الجنة فى الجنة بل فیها درجات و به قرأ ابن مسعود لا یسْتوی أصْحاب النار و أصْحاب الْجنة. أصْحاب الْجنة هم الْفائزون الناجون.
لوْ أنْزلْنا هذا الْقرْآن على جبل لرأیْته خاشعا متصدعا منْ خشْیة الله قیل: هذا توبیخ للناس. اى لو جعل فى الجبل تمییز و انزل علیه القرآن لخشع و تصدع و تشفق من خشیة الله مع صلابته و رزانته حذرا من ان لا یودى حق الله عز و جل فى تعظیم القرآن و الکافر یعرض عما فیه من العبر کان لم یسمعها یصفه بقساوة القلب و قیل: هذا امتنان على النبى (ص) اى لوْ أنْزلْنا هذا الْقرْآن على جبل لما ثبت له و تصدع لنزوله علیه و قد انزلناه علیک و ثبتناک له کقوله: ما نثبت به فوادک و کذلک یسر و سهل و خفف على بنى آدم ما ثقله على السماوات و الارضین. و قد روى عن ابن عباس: ان السماء اطت من ثقل الالواح لما وضعها الله سبحانه علیها فى وقت موسى (ع) فبعث الله لکل حرف منها ملکا فلم یطیقوا حملها فخففها على موسى و کذلک الانجیل على عیسى (ع) و الفرقان على محمد (ص). و تلْک الْأمْثال نضْربها للناس لعلهمْ یتفکرون. فى امثال الله و یتعظون و لا یعصون الله.
هو الله الذی لا إله إلا هو. قال الزجاج: هذا یرجع الى اول السورة حیث قال: سبح لله ما فی السماوات و ما فی الْأرْض ثم قال: هو الله الذی لا إله إلا هو قادر على اختراع الاعیان و لا مستحق لکمال التعظیم و نعوت الجلال. إلا هو عالم الْغیْب و الشهادة یعنى السر و العلانیة، و قیل: الغیب ما غاب عن العباد فلم یعاینوه و لم یعلموه، و الشهادة: ما عاینوه و علموه. هو الرحْمن الرحیم ذو الرحمة الکاملة.
هو الله الذی لا إله إلا هو الْملک الذى له الملک و حقیقته القدرة على ایجاد و ان یکون له التصرف فى الملک له من غیر حجة علیه. الْقدوس الطاهر عما اضافوا الیه مما لا یلیق به و القدس الطهارة و منه قوله: نقدس لک: اى ننزهک عن الصفات الذمیمة.
السلام الذى ینال عباده منه. السلامة: سلم المومنون من عذابه، و قیل: سمى نفسه سلاما لسلامته من کل آفة. الْموْمن الذى أمن الناس من ظلمه و أمن من آمن به من عذابه. و قیل: الایمان: التصدیق. اى هو الذى یصدق عبده فى توحیده و اقراره بوحدانیته و یصدق رسله باظهار المعجزة علیهم و هو المصدق لنفسه فى اخباره الْمهیْمن اى القائم على خلقه باعمالهم و ارزاقهم و آجالهم و انما قیامه علیهم باطلاعه و حفظه، و قیل: معناه الرقیب یقال: هیمن یهیمن هیمنة اذا کان رقیبا على الشیء.
و قیل: هو فى الاصل مئیمن قلبت الهمزة هاء کقوله: «ارقت و هرقت» و معناه: المومن. الْعزیز: المنیع الذى لا یقدر علیه احد. و الغالب لا یغلب. و العزة فى اللغة الشدة، و قیل: العزیز الذى لا مثل له من قولهم عز الطعام اذا قل وجوده، و قیل:العزیز بمعنى المعز کالألیم بمعنى المولم. الْجبار: هو العظیم و جبروت الله عظمته اى هو العظیم الشأن فى الملک و السلطان: و قیل: هو من الجبر و هو الاصلاح فهو یغنى الفقیر و یصلح الکسیر و قیل: هو الذى یقهر الناس و یجبرهم على ما اراد ینفذ مشیته على سبیل الاجبار فى کل احد و لا ینفذ فیه مشیة احد. الْمتکبر المتعظم عن مجانسة خلقه و تعظم من مشابهة فعله و تقدس عن صفات الذم فى نعوته و هو المستحق لصفات التعظیم و قیل: ذو الکبریاء و هو الملک، من قوله: «و یکون لکما الکبریاء فى الارض». سبْحان الله عما یشْرکون نزه نفسه تعالى و تقدس عما یلحدون فى اسمائه و یجهلون من اوصافه.
روى عن عبد الله بن عمر قال: رأیت رسول الله (ص) قائما على هذا المنبر، یعنى منبر رسول الله (ص)، و هو یحکى عن ربه تعالى فقال «ان الله عز و جل اذا کان یوم القیامة جمع السماوات و الارضین فى قبضته تبارک و تعالى ثم قال: هکذا و شد قبضته ثم بسطها ثم یقول: انا الله، انا الرحمن، انا الرحیم، انا الملک، انا القدوس، انا السلام، انا المومن، انا المهیمن، انا العزیز، انا الجبار، انا المتکبر، انا الذى بدأت الدنیا و لم تک شیئا، انا الذى اعدتها. این الملوک این الجبابره؟!».
قوله: هو الله الْخالق الْبارئ الْمصور کل ما یخرج من العدم الى الوجود یفتقر الى التقدیر اولا و الى الایجاد على وفق التقدیر ثانیا و الى التصویر بعد الایجاد ثالثا، و الله تعالى خالق من حیث انه مقدر و بارئ من حیث انه مرتب صور المخترعات احسن ترتیبا. له الْأسْماء الْحسْنى لانها مشتقة من افعال کلها حسنة. و قیل: وصفها بالحسنى لانها تدل على کمال نعوته و جلالة اوصافه. یسبح له ما فی السماوات و الْأرْض اما بیانا و نطقا و اما برهانا و خلقا. و هو الْعزیز الْحکیم.. ختم السورة بما فتحها به فسبحان الله على کل حال.
روى معقل بن یسار عن النبی (ص) من قال حین یصبح ثلاث مرات: «اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم» و قرأ الثلاث آیات من اخر سورة الحشر وکل الله به سبعین الف ملک یصلون علیه حتى یمسى، فان مات من ذلک الیوم مات شهیدا و من قال حین یمسى کان بتلک المنزلة.
وعن ابى امامة یقول قال رسول الله (ص): من قرأ خواتیم الحشر من لیل او نهار فقبض فى ذلک الیوم او اللیلة فقد اوجب الجنة.
و عن ابى هریرة قال سألت حبى رسول الله (ص) عن اسم الله الاعظم. فقال: علیک بآخر سورة الحشر فاکثر قراءتها فاعدت علیه فاعاد على.